زنگ خطر کمبود گاز به صدا درآمده است! درحالی که ایران به عنوان یکی از غنی‌ترین کشورهای گازی جهان شناخته می‌شود، اما زمزمه‌های کمبود و ناترازی گاز در گوشه و کنار به گوش می‌رسد. این معضل، ریشه در تناقض میان روند کاهشی تولید و فزاینده‌ی مصرف دارد. گویی اسب سرکش مصرف، از یارای همگام شدن با تولید گاز عاجز مانده است.
اما چه باید کرد؟ آیا راه حلی برای این معضل وجود دارد؟ مدیرعامل مرکز نوآوری انرژیک در اینباره به گفتگو با رسانه «دنیای انرژی» پرداخته است.
تلاش برای افزایش تولید گاز بدون توجه به کنترل مصرف، تنها راه حل نیست. این گویی حکم ریختن آب در هاون کوبیدن است. تا زمانی که مصرف بی رویه و بدون برنامه‌ریزی ادامه یابد، هر چقدر هم که تولید را افزایش دهیم، باز هم شاهد هدر رفتن این نعمت خدادادی خواهیم بود.
مصرف بی‌رویه گاز، ناشی از باور غلطی است که سال‌ها در ذهنمان ریشه دوانده است: «گاز ارزان و به وفور در دسترس است، پس می‌توانیم بی‌حساب و کتاب آن را مصرف کنیم.» اما واقعیت این است که این منبع ارزشمند، روزی تمام خواهد شد و ما باید برای حفظ آن و استفاده بهینه از آن، تدابیر عاقلانه‌ای بیندیشیم.
توسعه میدان پارس جنوبی، راه حلی موقتی؟
اخیراً، برای رفع این معضل، پروژه‌ای عظیم در جنوب کشور برای توسعه میادین گاز کلید خورده است. هدف از این پروژه، افزایش تولید گاز و رفع کمبود آن در کشور است. طبق برآوردها، اجرای این طرح با سرمایه‌گذاری ۲۰ میلیارد دلاری، به برداشت ۹۰ تریلیون فوت‌مکعب گاز و ۲ میلیارد بشکه میعانات گازی و همچنین درآمدزایی ۹۰۰ میلیارد دلاری برای کشور منجر خواهد شد. اما این راه‌حل موقتی است و ناترازی گاز در سال‌های آینده به مراتب حادتر خواهد شد. دلیل اصلی این امر، فرسودگی تجهیزات و هدررفت قابل توجه گاز در بخش‌های مختلف کشور است.
متأسفانه، حدود ۴۵ درصد از گاز تولیدی در ایران قبل از رسیدن به دست مصرف‌کننده، به هدر می‌رود. این هدررفت معادل ۳۰۰ میلیون مترمکعب گاز است که در بخش‌های مختلف مانند پالایش، نیروگاه‌ها، انتقال و توزیع رخ می‌دهد.
مصرف بی‌رویه و بدون برنامه‌ریزی در بخش‌های خانگی و صنعتی، یکی از عوامل اصلی این هدررفت است. استفاده از تجهیزات قدیمی و ناکارآمد، عدم عایق‌بندی مناسب ساختمان‌ها و فقدان فرهنگ مصرف درست، از دیگر عوامل این معضل محسوب می‌شوند.
هدررفت گاز در کدام بخش‌ها رخ می‌دهد؟
طبق تحقیقات و گزارش‌های مراکز رسمی، هدررفت گاز در بخش‌های مختلف به شرح زیر است:
- پالایش و پخش: حدود ۷ درصد
- گازهای مشعل: ۱۴ درصد
- انتقال: ۳ درصد
- نیروگاهی: رقم قابل توجهی
با مدیریت و بهینه‌سازی ساده در این بخش‌ها، می‌توانیم ۴۵ درصد گاز هدررفته را به چرخه مصرف بازگردانیم بدون نیاز به افزایش تولید.
تبعات ناترازی گاز در سال ۱۴۲۰
اگر ناترازی گاز تا سال ۱۴۲۰ ادامه یابد، با کمبود سالانه حدود ۵۰۰ مدیوم کیو بیت (میلیون فوت مکعب) گاز مواجه خواهیم شد. این کمبود در آن سال‌ها مشکل‌ساز خواهد بود. در سال ۲۰۲۱، ایران پس از آمریکا و روسیه، سومین تولیدکننده گاز دنیا بود. با تولید حدود ۲۶۰ میلیارد مترمکعب گاز، سهم ایران از تولید جهانی حدود ۶.۵ درصد بود. اما در حال حاضر، با افزایش مصرف به ۵۳۱ میلیون مترمکعب، ایران به چهارمین کشور مصرف‌کننده گاز در دنیا تبدیل شده است. این میزان مصرف توجیهی منطقی ندارد.
متأسفانه، برای همه بخش‌های کشور، حتی بخش‌هایی که توجیه اقتصادی ندارند، گازرسانی شده است. حتی روستاها و مناطق صعب‌العبور نیز از گاز طبیعی بهره‌مند شده‌اند. در حالی که می‌توانستیم از سوخت‌های جایگزین مانند برق استفاده کنیم که ارزان‌تر نیز بود. اما سیاست‌های غلط ما، ما را به بحران ناترازی و کمبود گاز رسانده است.
فرسودگی تجهیزات، عاملی کلیدی در هدررفت سوخت نیروگاه‌ها
در بحث هدررفت سوخت، بخش نیروگاهی با سهم بیش از ۴۰ درصد، سهم قابل توجهی را به خود اختصاص می‌دهد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که بخشی از این هدررفت به پایین بودن سطح تکنولوژی و استفاده از تجهیزات فرسوده و قدیمی در نیروگاه‌ها مربوط می‌شود.
بسیاری از نیروگاه‌های کشور از سیکل‌های قدیمی و ناکارآمد استفاده می‌کنند که راندمان پایینی دارند. این امر منجر به هدر رفتن قابل توجه انرژی و افزایش مصرف سوخت می‌شود. استفاده از نیروگاه‌های نسل جدید با سیکل‌های پیشرفته‌تر، می‌تواند هدررفت سوخت را به طور قابل توجهی کاهش دهد. اطلاعات و آمارها نشان می‌دهد که در نیروگاه‌های نسل جدید در کشورهای پیشرفته، هدررفت سوخت تا ۱۰ درصد، یعنی یک چهارم میزان هدررفت در نیروگاه‌های فعلی ایران است. با وجود مزایای چشمگیر نیروگاه‌های نسل جدید، به‌روزرسانی نیروگاه‌های فعلی و جایگزینی آنها با مدل‌های جدید، نیازمند سرمایه گذاری‌های کلان و هزینه‌های بالاست.
در مورد نیروگاه‌های جدیدی که در ایران به بهره برداری رسیده‌اند، اطلاعات دقیقی در مورد میزان هدررفت سوخت در دسترس نیست. با این حال، به دلیل استفاده از تکنولوژی‌های جدیدتر، می‌توان انتظار داشت که هدررفت در این نیروگاه‌ها کمتر از نیروگاه‌های قدیمی باشد. با توجه به سهم قابل توجه نیروگاه‌ها در هدررفت سوخت کشور، به‌روزرسانی نیروگاه‌های فعلی و جایگزینی آنها با مدل‌های جدیدتر، اقدامی ضروری برای افزایش راندمان تولید انرژی و کاهش مصرف سوخت محسوب می‌شود.
نیروگاه‌های جدید و قدیمی: هدررفت مشابه؟
درست است که در چند سال اخیر نیروگاه جدیدی در کشور احداث نشده است، اما این بدان معنا نیست که نیروگاه‌های جدیدتر هدررفت کمتری دارند. در واقع، بسیاری از نیروگاه‌هایی که حتی چند سال پیش ساخته شده‌اند، از تکنولوژی‌های قدیمی استفاده می‌کنند و به همین دلیل، هدررفت سوخت در آنها نیز به طور قابل توجهی بالاست.
یکی از دلایل هدررفت بالا در نیروگاه‌های نسل قدیم، عدم توجه به موضوع بهینه‌سازی و استفاده از تکنولوژی‌های جدید در زمان ساخت آنها بوده است. در آن زمان، تمرکز بیشتر بر روی افزایش ظرفیت تولید برق بود و به موضوع هدررفت سوخت توجه کافی نمی‌شد.
در حالی که هدررفت در بخش انتقال و توزیع گاز ناچیز است، در بخش گازهای مشعل و فلرها، هدررفت انرژی بسیار قابل توجه است. این هدررفت نه تنها اتلاف منابع ملی است، بلکه مشکلات زیست‌محیطی نیز به وجود می‌آورد. خوشبختانه، شرکت‌های فعالی در کشور وجود دارند که با استفاده از فناوری‌های نوین، گاز مشعل را به مواد ارزشمند مانند گوگرد و گاز مایع تبدیل می‌کنند. این محصولات نه تنها به طور مستقیم به فروش می‌رسند، بلکه در زنجیره‌های تولید بعدی نیز کاربرد دارند و ارزش افزوده قابل توجهی برای کشور ایجاد می‌کنند.
علاوه بر ارزش اقتصادی، استفاده بهینه از گاز مشعل می‌تواند به کاهش انتشار گاز CO۲ نیز کمک کند. هر کشوری در دنیا سهمیه مشخصی برای انتشار این گاز دارد. ایران در سال‌های گذشته می‌توانست این سهمیه را به کشورهای دیگر بفروشد، اما به دلیل افزایش آلایندگی، در حال حاضر مجبور به خرید سهمیه از سایر کشورها است.
جلوگیری از هدررفت گازهای مشعل و استفاده بهینه از آنها، می‌تواند فواید اقتصادی و زیست‌محیطی متعددی برای کشور به همراه داشته باشد. این امر نه تنها به حفظ منابع ملی و جلوگیری از اتلاف گاز می‌انجامد، بلکه فرصت‌های جدیدی برای ارزش‌آفرینی و اشتغال‌زایی ایجاد می‌کند. همچنین، با کاهش انتشار گاز CO۲، می‌توان به حفظ محیط زیست و کاهش اثرات مخرب تغییرات آب و هوایی کمک کرد.
فلرزدایی: گامی ضروری برای حفظ منابع و محیط زیست
فلرزدایی، فرآیندی برای جمع‌آوری و استفاده از گازهای مشعل یا فلر است که در حال حاضر بدون استفاده به هدر می‌رود و سوزانده می‌شود. این گازها که عمدتاً از پالایشگاه‌ها، پتروشیمی‌ها و صنایع نفت و گاز متصاعد می‌شوند، نه تنها هدررفت منابع ملی هستند، بلکه باعث آلودگی هوا و انتشار گازهای گلخانه‌ای نیز می‌شوند.
در حالی که ضرورت فلرزدایی به طور کامل شناخته شده است و در سال‌های اخیر اقداماتی برای انجام این فرآیند در ایران آغاز شده است، اما به نظر می‌رسد نتایج چشمگیری حاصل نشده و همچنان شاهد هدر رفتن حجم قابل توجهی از گازهای مشعل هستیم. دلایل متعددی برای این عدم پیشرفت می‌توان برشمرد. یکی از چالش‌های اصلی، بحث فناوری و هزینه‌های بالای فلرزدایی است. بسیاری از شرکت‌ها تمایل به سرمایه‌گذاری در این زمینه را به دلیل هزینه‌های اولیه بالا و عدم اطمینان از بازدهی اقتصادی آن ندارند. علاوه بر این، بروکراسی اداری و پیچیدگی‌های فرآیندهای صدور مجوز و انعقاد قرارداد با دولت نیز می‌تواند مانعی برای پیشرفت فلرزدایی باشد.
راهکارهای پیشنهادی برای تسهیل فلرزدایی
برای تسریع و ترویج فلرزدایی در ایران، می‌توان اقدامات متعددی انجام داد:
- ارائه مشوق‌های مالی و تسهیلات به شرکت‌های فعال در زمینه فلرزدایی: این امر می‌تواند شامل کاهش مالیات، ارائه یارانه، یا معافیت‌های گمرکی برای تجهیزات و فناوری‌های فلرزدایی باشد.
- تدوین قوانین و مقررات سختگیرانه‌تر برای کاهش انتشار گازهای مشعل: این قوانین می‌توانند شامل تعیین سقف مجاز برای انتشار گازهای مشعل و اعمال جریمه برای شرکت‌هایی باشند که از این سقف فراتر می‌روند.
- حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان و فناورانه در زمینه فلرزدایی: این حمایت می‌تواند شامل سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه، ارائه تسهیلات برای تجاری‌سازی فناوری‌های جدید، و کمک به ایجاد بازار برای محصولات و خدمات فلرزدایی باشد.
- افزایش آگاهی عمومی و جلب مشارکت ذینفعان: با اطلاع‌رسانی در مورد مزایای فلرزدایی و تشویق مردم و سازمان‌های مختلف به حمایت از این فرآیند، می‌توان انگیزه و مشارکت بیشتری در این زمینه ایجاد کرد.
همانطور که اشاره شد، گازهای فلر نه تنها می‌توانند به هدر بروند، بلکه می‌توانند به عنوان مواد اولیه ارزشمند برای تولید محصولات مختلف مانند گوگرد، گاز مایع، متانول و سایر مواد شیمیایی مورد استفاده قرار گیرند. واگذاری فلرزدایی به شرکت‌های خصوصی با قیمت گاز کمتر، می‌تواند انگیزه سرمایه‌گذاری در این زمینه را افزایش دهد. این امر می‌تواند به صورت مزایده و یا انعقاد قراردادهای بلندمدت با شرکت‌های واجد شرایط انجام شود.
ارائه قراردادهای تشویقی به شرکت‌های سرمایه‌گذار در زمینه فلرزدایی، می‌تواند شامل معافیت‌های مالیاتی، ارائه یارانه، یا تضمین خرید محصولات تولیدی باشد. این امر می‌تواند به جذب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی در این زمینه کمک کند.
باور به وفور گاز، مانعی در مسیر سرمایه‌گذاری و توسعه
برای سال‌های متمادی، ایران از نعمت گاز طبیعی به وفور و با قیمتی ارزان برخوردار بوده است. این امر سبب شده تا صنایع و سیاستگذاران به جای تمرکز بر تنوع‌سازی منابع انرژی و سرمایه‌گذاری در روش‌های نوین تولید، به اتکای صرف بر گاز طبیعی رو بیاورند.
این رویکرد غلط، پیامدهای منفی متعددی به همراه داشته است. عدم سرمایه‌گذاری در اکتشاف و استخراج منابع جدید، کمبود در تولید داخلی و وابستگی روزافزون به واردات، و ناترازی در عرضه و تقاضا در فصل‌های سرد سال، از جمله این پیامدها هستند.
ایران با دارا بودن میدان گازی پارس جنوبی، یکی از ثروتمندترین کشورهای دنیا از نظر ذخایر گاز طبیعی به شمار می‌رود. این میدان عظیم، 75 درصد گاز کشور را تامین می‌کند و خوراک اصلی تولید 10 میلیون تن بنزین و 40 درصد از نیاز بنزین کشور را نیز فراهم می‌کند.
با وجود این، چالش‌هایی در مسیر بهره‌برداری بهینه از این گنجینه ملی وجود دارد. شیب جریان تولید گاز در حال تغییر است و این موضوع به معنای حرکت میدان به سمت کشوری است که برداشت بیشتری از آن انجام می‌دهد. در این میان، قطر، شریک ایران در این میدان، با تمرکز بر برداشت حداکثری، سهم بیشتری از گاز را به خود اختصاص می‌دهد.
اگر ایران نتواند با به‌کارگیری تکنولوژی‌های جدید و افزایش سرمایه‌گذاری در این حوزه، روند تولید خود را ارتقا دهد، در آینده با چالش‌های جدی در تامین گاز داخلی مواجه خواهد شد.
قطر با انعقاد قراردادهای بلندمدت با مشتریان، از جمله چین، گامی بلند در مسیر بهره‌برداری حداکثری از میدان پارس جنوبی برداشته است. این کشور با پیش‌فروش گاز، منابع مالی لازم برای توسعه میدان را نیز تامین کرده و در حال حاضر از سودآوری قابل توجهی برخوردار است.
ایران با وجود ذخایر قابل توجه گاز، نمی‌تواند به طور کامل به این منبع اتکا کند. تنوع‌سازی منابع انرژی، سرمایه‌گذاری در اکتشاف و استخراج منابع جدید، به‌روزرسانی تکنولوژی‌های تولید، و مدیریت بهینه مصرف، از جمله اقدامات ضروری برای تضمین امنیت انرژی کشور در بلندمدت هستند.
جذب سرمایه‌گذاری خارجی، به ویژه از طریق مشارکت شرکت‌های بین‌المللی، می‌تواند به انتقال تکنولوژی‌های نوین و تسریع روند توسعه صنعت نفت و گاز ایران کمک کند.
فناوری نوین، کلیدی برای عبور از چالش‌های صنعت نفت و گاز
همانطور که در متن اشاره شده است، صنعت نفت و گاز ایران برای عبور از چالش‌های پیش رو، به طور مبرم به به‌روزرسانی تکنولوژی و استفاده از فناوری‌های نوین نیازمند است.
فناوری‌های جدید می‌توانند در زمینه‌های مختلفی مانند افزایش راندمان تولید، کاهش هزینه‌ها، ارتقای ایمنی و حفظ محیط زیست، و توسعه میدان‌های نفتی و گازی، یاری‌گر ایران باشند.
متأسفانه، ایران در حال حاضر در زمینه دسترسی به فناوری‌های نوین صنعت نفت و گاز با چالش‌های متعددی روبرو است. تحریم‌های اقتصادی، محدودیت‌های مبادلات بین‌المللی، و کمبود سرمایه‌گذاری از جمله این چالش‌ها هستند.
این چالش‌ها سبب شده تا ایران از قافله پیشرفت در این حوزه عقب بماند و از مزایای استفاده از فناوری‌های نوین محروم شود.
راهکارهای دسترسی به فناوری نوین
با وجود چالش‌های موجود، راهکارهایی برای دستیابی به فناوری‌های نوین در صنعت نفت و گاز ایران وجود دارد. برخی از این راهکارها عبارتند از:
- استفاده از روش‌های جایگزین مبادلات بین‌المللی: می‌توان از طریق معاملات تهاتری، استفاده از واسطه‌ها، و یا همکاری با کشورهای ثالث، به فناوری‌های نوین دست یافت.
- حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان و فناورانه: با سرمایه‌گذاری در این شرکت‌ها و ایجاد بستر مناسب برای فعالیت آنها، می‌توان گامی در جهت توسعه فناوری‌های بومی در صنعت نفت و گاز برداشت.
- جذب سرمایه‌گذاری خارجی: با ایجاد قوانین و مقررات جذاب برای سرمایه‌گذاران خارجی، می‌توان آنها را به سرمایه‌گذاری در این حوزه تشویق کرد.
- استفاده از ظرفیت‌های داخلی: با اتکا به توان متخصصان و مهندسان ایرانی، می‌توان بسیاری از نیازهای فناورانه صنعت نفت و گاز را در داخل کشور برآورده کرد.
نمونه‌ای از کاربرد فناوری نوین در صنعت نفت و گاز
در بخش حفاری چاه‌های نفت و گاز، استفاده از دکل‌های نسل جدید و سیستم‌های حفاری مدرن می‌تواند زمان و هزینه حفاری را به طور قابل توجهی کاهش دهد. در حال حاضر، حفاری یک چاه نفتی در ایران به طور میانگین 90 روز طول می‌کشد، در حالی که در کشورهای پیشرفته این زمان به 30 تا 60 روز کاهش یافته است. استفاده از فناوری‌های نوین می‌تواند این زمان را در ایران نیز به طور قابل توجهی کاهش دهد و به نفع اقتصاد کشور باشد.
